Budziszyn 1945 – o krok od klęski

16 kwietnia 1945r. o godz. 6.15 rozpoczęło się przygotowanie artyleryjskie. Armie polskie i radzieckie forsowały Nysę Ł.

Działania wojenne 71 lat temu. (fot. Archiwum)

Budziszyn 1945 – o krok od klęski – cz. 1

71 lat temu na polach Łużyc, w rejonie Budziszyna rozegrała się jedna z najkrwawszych bitew w dziejach polskiego oręża. Dowodzona przez gen. Karola Świerczewskiego 2 armia Wojska Polskiego uczestnicząc w Operacji Berlińskiej po dwóch tygodniach ciężkich walk ze zgorzeleckim zgrupowaniem uderzeniowym Grupy Armii „Środek” feldm. Ferdynanda Schoernera nie osiągnąwszy zamierzonych celów poniosła ciężkie straty niemal cudem unikając całkowitej klęski.

Przez wiele lat po wojnie komunistyczna historiografia opisywała tamte wydarzenia w kategoriach sukcesu polskiego wojska i osobiście jego dowódcy traktując daninę krwi jaką przyszło złożyć na polach Łużyc żołnierzowi polskiemu jako niezbędny wkład w zwycięstwo. Dziś już wiemy, że było dokładnie na odwrót, a ogromne polskie straty podczas walk pod Budziszynem to efekt w części błędnej strategii autorów planu operacji, a w części błędów dowództwa armii polskiej już w fazie realizacji. Spróbujmy opisać zatem jak do tego doszło.

2 armia Wojska Polskiego dotarła nad Nysę Łużycką po ponad 1000 km marszu z rejonów formowania na Lubelszczyźnie. Polska jednostka pierwotnie miała być użyta podczas likwidacji oblężonego, niemieckiego garnizonu wrocławskiego, jednak ostatecznie radzieckie dowództwo zdecydowało się włączyć ją do Operacji Berlińskiej na pomocniczym kierunku uderzeniowym 1 frontu ukraińskiego marsz. Iwana Koniewa. Jednostki polskie rozlokowano na 32 km odcinku Nysy Łużyckiej pomiędzy folwarkiem Wysokie na południu i miejscowością Młoty na północy.

Od południa polskie lewe skrzydło ubezpieczała radziecka 52 armia gen. Korotiejewa, która miesiąc wcześniej zluzowała na całym odcinku południowego frontu od Złotoryi po Pieńsk wykrwawioną pod Lubaniem 3 armię pancerną gwardii gen. Rybałki. Na północnym skrzydle frontu sąsiadowała z Polakami zaprawiona w bojach 5 armia pancerna gwardii gen. Żadowa.

Operacja Berlińska miała być chrztem bojowym dla naszych wojsk, dlatego zapewne głównodowodzący frontu przeznaczył polskim jednostkom uderzenie na pomocniczym, Budziszyńsko-Drezdeńskim kierunku działań, zabezpieczającym od południa radzieckie główne zgrupowanie uderzeniowe na Berlin. Rosjanie spodziewali się niemieckiego kontrataku na odsiecz Berlina z rejonu Drezna, dlatego zadaniem polskich wojsk i wspierających je częściowo jednostek 52 armii było jak najszybsze dojście do tego miasta i zabezpieczenie rubieży.

Już na samym wstępie słabym punktem planu było to, iż jednostki radzieckie 52 armii miały wspierać działania polskie tylko siłami jednego korpusu zmechanizowanego i jednej dywizji piechoty co przy z grubsza rozpoznanych jednostkach niemieckich zgrupowanych w rejonie Goerlitz mogło i ostatecznie okazało się niewystarczające. Polska armia miała nacierać na zachód bez odpowiedniego zabezpieczenia lewego skrzydła.

Razem z przydzielonymi jednostkami w szeregach 2 armii znajdowało się 89 892 ludzi w tym 9 761 oficerów. Wojsko polskie było nieźle wyposażone w sprzęt dysponując m.in. liczbą 296 czołgów, 135 dział pancernych, 887 armat i haubic, 686 moździerzy, 2 219 samochodów, 8 185 koni i 11 samolotów łącznikowych. Polska jednostka pod względem ludzkim stanowiła 18% składu 1 frontu ukraińskiego, pod względem liczby dział posiadała ich zaledwie 10% ale już w odniesieniu do liczby czołgów dysponowała aż 28% udziałem. Główne związki operacyjne stanowiło 5 dywizji piechoty (5, 7, 8, 9 i 10) i jeden, 1 korpus pancerny oraz szereg pomniejszych jednostek artylerii z dywizjonem rakietowym włącznie.

Po stronie niemieckiej, w pasie natarcia wojsk polskich stacjonowała doborowa 1 dywizja grenadierów pancernych „Brandenburg” oraz 615 dywizja do zadań specjalnych, łącznie zaledwie ok. 18 500 tys. ludzi. Jednak nie te jednostki jak się później okazało stanowiły największe zagrożenie dla Polaków. Na tyłach Niemcy zgrupowali odwody operacyjne korpusu pancernego „Grossdeutschland” i 4 armii pancernej, na północy w Lasach Mużakowskich i na południu w rejonie Goerlitz stacjonowało dodatkowo 8 dywizji w tym 6 pancernych, a ponadto w ten rejon Niemcy przerzucali spod Jeleniej Góry 1 dywizję pancerno-spadochronową „Hermann Goering”.

W dniu 16 kwietnia 1945r. o godz. 6.15 rozpoczęło się potężne przygotowanie artyleryjskie po czym armie polskie i radzieckie rozpoczęły forsowanie Nysy Łużyckiej. Jednostki polskie ze zmiennym szczęściem prowadziły natarcie. 8 i 9 dywizje piechoty wdarły się najdalej, 7 km w głąb pozycji wroga w okolice miasta Horka, 7 dywizja piechoty bez wsparcia artylerii posunęła się zaledwie 1,5-2 km na zachód, a 10 dywizja piechoty w ogóle nie zdołała sforsować Nysy Łużyckiej.

Natomiast dzięki wybudowanym 11 mostom udało się przeprawić na zachodnią stronę rzeki większość pozostałych jednostek, w tym 1 korpus pancerny. Kolejny dzień operacji to kontynuacja marszu na zachód 8 i 9 dywizji piechoty przy wsparciu 2 i 4 brygad pancernych w kierunku na Niesky i w dalszym ciągu niewielkie postępy 7 i 10 dywizji piechoty.

Tempo natarcia wojsk polskich było niewystarczające w stosunku do oczekiwań d-dztwa armii. Świerczewski miał zastrzeżenia zwłaszcza do prędkości marszu 1 korpusu pancernego pisząc w rozkazie do dowódcy korpusu gen. Kimbara: „Macie tempo piechoty”. Jednak realnie rzecz biorąc w tym okresie tempo to nie odbiegało od nacierających równolegle jednostek radzieckich, a nawet w początkowej fazie operacji było od niego nieco wyższe. Dzięki skutecznemu natarciu jednolita linia obrony wroga została podzielona na kilka mniejszych skupisk oporu co ułatwiało polskim jednostkom wnikanie w głąb i dokonywanie manewrów oskrzydlających.

Podczas kolejnych dni operacji do boju weszły jednostki drugiego rzutu – 5 dywizja piechoty i 16 brygada pancerna. Nastąpiło zwiększenie tempa natarcia i czołowe jednostki uderzeniowe po ominięciu Niesky posuwając się dalej na zachód w kierunku na Budziszyn wieczorem doszły do prawych dopływów Szprewy. Jednak powoli zaczynały się zarysowywać ujemne strony źle przygotowanego przez radzieckie dowództwo planu współdziałania polskich i radzieckich jednostek. Wąski pas polskiego natarcia w kierunku na Budziszyn, a następnie Drezno w stosunku do jego długości groził łatwym przełamaniem ze strony wroga tym bardziej, że również od południa rosyjski 7 korpus zmechanizowany posuwał się bardzo szybko do przodu pozostawiając za sobą słabo zabezpieczone tyły.

Rozwój sytuacji na froncie i przecięcie ważnych szlaków komunikacyjnych zagroziły odcięciem Goerlitz od Drezna i zmusiły d-dztwo niemieckie do podjęcia kroków zaradczych. Już 17 kwietnia do działań z rejonu Pieńska wkroczyły silne niemieckie jednostki pancerne i piechoty w postaci 1 dywizji „Hermann Goering” oraz 20 dywizji pancernej i 72 dywizji piechoty. Pod Goerlitz koncentrowały się kolejne dywizje z korpusu polowego gen. Mosera. Powoli tworzyło się tzw. zgorzeleckie zgrupowanie uderzeniowe grupy armii „Środek” feld. F. Schoernera, które za kilka dni potężnie uderzy na północ na odsiecz Berlina. Z drugiej strony na północnym skrzydle polskiego natarcia, w Lasach Mużakowskich tkwiły bezpiecznie ukryte jednostki wroga w sile co najmniej jednej dywizji piechoty oczekując na rozkaz uderzenia na południe. Uderzenie odwodów Schoernera zsynchronizowane było z działaniami 12 armii gen. W. Wencka, która działając dotychczas przeciwko wojskom amerykańskim otrzymała rozkaz natarcia w kierunku południowego skraju Berlina oraz połączenia się z 9 armią gen. T. Bussego. Jednocześnie na prawe skrzydło wojsk 1 Frontu Białoruskiego obchodzących stolicę III Rzeszy od północy zaplanowano uderzenie znad Kanału Hohenzollernów armijnej grupy gen. F. Steinera. Zderzenia wojsk niemieckich miały doprowadzić do rozbicia armii radzieckich na berlińskim teatrze wojennym.

Dostrzegając niebezpieczeństwo od strony Goerlitz Świerczewski kieruje tam część jednostek pancernych uderzając z zaskoczenia w skrzydło 20 dywizji pancernej i hamując tempo niemieckiego natarcia. Jednak główny kierunek uderzenia wojsk polskich pozostaje niezmieniony. Dywizje 8, 9 i 5 znacznie wyprzedzając siły 1 korpusu pancernego po ominięciu zajętego już przez Rosjan Budziszyna kierują się na Drezno i Kamenz. Działania armii na tym kierunku ponagla d-ca frontu marsz. Koniew mylnie, jak się później okazało, zakładając kontruderzenie niemieckie na Berlin właśnie spod Drezna. Począwszy od 22 kwietnia sytuacja na froncie łużyckim zaczyna się coraz bardziej pogarszać. Tracąc kontakt z dowództwem frontu Świerczewski samodzielnie wydaje rozkaz dołączenia brygad pancernych 1 korpusu do stających już na przedpolach Drezna 8 i 9 dywizji piechoty oraz części sił 5 dywizji piechoty. Na kuriozum zakrawa fakt, że gdy po całonocnym marszu po przebyciu 50 km 1 korpus pancerny w godzinach południowych dociera na miejsce, zostaje tego samego dnia rozkazem dowódcy armii natychmiast zawrócony z przedmieść Drezna pod Budziszyn, gdzie w obliczu rysującej się bitwy na północ od tego miasta tworzona jest linia obrony. Tam również spod Kamenz zostają zawrócone główne siły 5 dywizji piechoty. Tego dnia dochodzi do tragedii sztabu tej dywizji dowodzonej przez gen. Aleksandra Waszkiewicza i współpracującej 16 brygady pancernej płk. Michała Kundarcewa. Sztab dywizji i cała brygada okrążone w Tauer i Forstgen na Pn-Z od Niesky zostają praktycznie doszczętnie rozbite. Generał Waszkiewicz w trakcie próby wyrwania z okrążenia, ranny, zostaje wzięty do niewoli i bestialsko zamordowany, a płk. Kundarcew ginie w płonącym czołgu. Straty polskie sięgają 700 zabitych i wielu rannych oraz kilkudziesięciu zniszczonych czołgów i dział pancernych. Walki stają się coraz bardziej zażarte. W odwecie za postępy polskiej armii Niemcy dopuszczają się aktów bestialstwa mordując jeńców i rannych w zajętych szpitalach polowych i atakowanych transportach. Tak było np. w miejscowości Gross Roehrsdorf gdzie zamordowano 26 rannych z 26 pułku piechoty czy we wsi Horka gdzie wymordowano szpital polowy z całym personelem medycznym.

W dniu 23 kwietnia sytuacja na froncie zmienia się diametralnie. W widłach rzek Szprewa – Schwarzer Schops rozpoczyna się niemieckie uderzenie na lewe skrzydło polskiej armii. Do akcji wkraczają doborowe jednostki 1 dywizji grenadierów pancernych „Brandenburg”, 1 dywizji pancerno-spadochronowej „Hermann Goering”, 20 i 21. (?) dywizji pancernej. Od północy od strony Lasów Mużakowskich naciera 615 dywizja do zadań specjalnych.

Zgrupowane na północ od Budziszyna wzdłuż lewego brzegu Szprewy polskie jednostki głównie 1 korpusu pancernego są zbyt skromne aby przeciwstawić się uderzeniu (na razie 8, 9 i 5 dywizje piechoty tkwią daleko na zachód na przedpolach Drezna i Kamenz), podobnie sytuacja wygląda z prawej strony, na prawym brzegu Schwarzer Schops gdzie stacjonują 7 i 10 dywizje piechoty. Działające od południa siły radzieckie 52 armii w postaci 7 korpusu zmechanizowanego i 254 i 294 dywizji piechoty okrążone w Budziszynie i w Weissenbergu szybko zostają wyłączone z walki. Zatem północny kierunek niemieckiego natarcia jest praktycznie wolny od polskich jednostek. A więc naprzód. Rozpoczyna się Bitwa pod Budziszynem.

c.d.n.

Fotografie:

1. Bitwa pod Budziszynem - mapa sytuacyjna (http://upload.wikimedia.org)

2. Forsowanie Nysy Łużyckiej (http://portalhistoryczny.org)

3. Ofensywa Berlińska, marsz. Żymierski i gen. Świerczewski w przeddzień natarcia (http://nowahistoria.interia.pl)

4. Gen. Aleksander Waszkiewicz - Białorusin w 2 armii WP(http://www.encyklopedia.puszcza-bialowieska.eu)

Autor:

mgr inż. Jarosław Ludowski jest lubańskim regionalistą i badaczem historii współczesnej Dolnego Śląska. Zawodowo pracuje na stanowisku Kierownika Działu Obsługi Odbiorców i Eksploatacji Sieci w PEC Lubań.

[