Budziszyn 1945 – o krok od klęski – cz. 2

Tego dnia dochodzi do krwawych wydarzeń, których tragiczną bohaterką staje się 9 dywizja piechoty.

Działania wojenne 71 lat temu. (fot. Archiwum)

Budziszyn 1945 – o krok od klęski – cz. 2

Dostrzegając grozę sytuacji marsz. Koniew kieruje w rejon Budziszyna dodatkowe jednostki działającej na północy 5 armii pancernej gwardii. Spod Drezna pilnie zostaje ściągnięta 8 dywizja piechoty pozostawiając tam osamotnioną 9 dywizję piechoty, której los jak się później okaże, będzie tragiczny. Jednak to wszystko za mało. W tym czasie mające chronić polskie lewe skrzydło jednostki radzieckie 52 armii – 7 korpus zmechanizowany i 254 oraz 294 dywizje piechoty okrążone w Budziszynie i Weissenbergu odpierając niemieckie kontrataki są praktycznie bezużyteczne.

Niemieckie natarcie pomimo twardej polskiej obrony i prób kontrataku ze strony polskiego 1 korpusu pancernego szybko nabiera impetu. Zajęte wcześniej przez polskie wojska osiedla i miejscowości zostają odbite. Ominięte i nie rozbite szybkim polskim marszem na zachód jednostki niemieckie wkraczają do akcji, do działań włącza się Volkssturm.

W dniu 26 kwietnia Koniew widząc, iż reakcja jednostek 2 armii WP i 52 armii przeciwko zgorzeleckiemu zgrupowaniu uderzeniowemu wroga jest nieskuteczna przy jednoczesnych zbyt wysokich stratach, zacieśnia kontrolę nad wojskami wysyłając do sztabu armii swojego przedstawiciela i wydając dyrektywę określającą szczegółowy plan działań dla poszczególnych związków taktycznych.

Jest to w praktyce przejęcie bezpośredniego dowodzenia nad ruchami wojsk na odcinku polskim. Głównodowodzący frontu nakazuje utworzenie ciągłej linii obrony skierowanej na południe o długości ponad 50 km od Kamenz, aż do Heideangeru nad rzeką Schwarzer Schops.

Spod Drezna zostaje wezwana 9 dywizja piechoty, spod Kamenz osierocone po rozbiciu sztabu 2 pułki 5 dywizji piechoty, a z północy decyzją dowódcy frontu docierają pod Budziszyn silne radzieckie jednostki pancerne w postaci 4 korpusu pancernego gwardii wspartego 4 dywizją piechoty. Dotychczas nie specjalnie zaangażowane w walki, pozostające na północnym cofniętym skrzydle armii 7 i 10 dywizje piechoty otrzymują zadanie nacierania na kierunku południowym.

Tego dnia dochodzi do krwawych wydarzeń, których tragiczną bohaterką staje się 9 dywizja piechoty. W trakcie marszu w kierunku Budziszyna, na skutek przechwycenia przez Niemców przy zabitym kurierze planów operacyjnych jednostki, w rejonie miasteczek Kuckau – Crostwitz wpada w zasadzkę wroga. W tzw. dolinie śmierci do końca walczą 26 i 30 pułki piechoty ze składu dywizji oraz 9 brygada artylerii przeciwpancernej. Ginie ponad 800 żołnierzy, a wielokrotnie więcej zostaje rannych. Dowódca dywizji płk. Aleksander Łaski również raniony dostaje się do niewoli.

Podjęte działania dowództwa 1 frontu ukraińskiego przynoszą wreszcie oczekiwany efekt. Radzieckie jednostki skoncentrowane na północny zachód od Budziszyna wiążą znaczne siły wroga odciążając siły polskie. Na północ od miasta pomiędzy rzekami Schwarzer Schops – Nysa powstaje zwarta i solidna, ponad 80 km linia obrony. Sytuacja powoli się stabilizuje i do 28 kwietnia zostaje praktycznie opanowana. Bitwa pod Budziszynem dobiega końca.

Podczas kontrataku spod Goerlitz Niemcy odnieśli połowiczny sukces swojej operacji. Co prawda dokonali włamania w polskie i radzieckie linie obronne na głębokość 33 km, odbili szereg miejscowości, uniemożliwili zdobycie Drezna i zadali poważne straty nacierającym wojskom zwłaszcza 2 armii Wojska Polskiego, jednak nie przedarli się do Berlina.

Niejako przy okazje powstaje pytanie, czy takowa akcja w ogóle miała jakiekolwiek szanse powodzenia, no ale feldm. Schoerner już nie raz wcześniej zaskakiwał oryginalnością, jeśli nie utopią swoich pomysłów. Czy zatem walki w Łużycach polskich wojsk można uznać za sukces?

Po latach takiego właśnie traktowania tamtych wydarzeń dzisiaj już z całą pewnością możemy powiedzieć że nie. 2 armia Wojska Polskiego nie dość, że nie osiągnęła wytyczonych celów to w praktyce gdyby nie radziecka pomoc mogła ulec doszczętnemu rozbiciu. Pod względem strat bitwa pod Budziszynem jak i wydarzenia bezpośrednio ją poprzedzające stanowiła jeden z najkrwawszych epizodów w dziejach polskiego oręża.

W toku niespełna 2 – tygodniowych walk straty polskie wyniosły ponad 7.700 zabitych i zaginionych oraz 10.532 rannych, tj. 20,3 % ogólnego stanu etatowego, przy czym historycy są zgodni, że dane te są zaniżone.

Nigdy jak dotąd w historii polskiej wojskowości w tak krótkim okresie czasu wojsko polskie nie utraciło tylu swoich żołnierzy. W sprzęcie straty sięgały 205 czołgów i dział pancernych (57% etatu), 356 dział i moździerzy (20%), w pogłowiu 1.373 koni (17,5%). Straty niemieckie wg różnych źródeł sięgały do 20.000 zabitych, 314 czołgów i 135 dział i samochodów pancernych.

Co było zatem przyczyną tak bolesnej porażki polskich wojsk? Zawsze w takich wypadkach obwinia się głównodowodzącego, który mając pełnię władzy bierze na siebie odium pełnej odpowiedzialności za sukcesy i porażki. Tak było zapewne i tym razem. Bez wdawania się w szczegóły dowodzenia, bo nie miejsce na to w ograniczonych ramach publikacji, można wymienić wiele argumentów na niekorzyść gen. Świerczewskiego.

Powszechnie znane są fakty o nadużywaniu alkoholu i dowodzeniu pod jego wpływem na polu walki, o jego braku umiejętności dowódczych zwłaszcza w kierowaniu tak dużym związkiem operacyjnym jak armia, o zuchwalstwie graniczącym z głupotą gdy w obliczu wroga paradował na stojąco (zapewne po „pijaku” i stąd zresztą epitet „generała co się kulom nie kłaniał”) narażając na paraliż dowódczy cały związek taktyczny w wypadku zabicia bądź zranienia.

Jeżeli dodamy do tego ujemne cechy charakteru jak apodyktyczność, skłonność do brawury, nie znoszenie sprzeciwu podwładnych i nie liczenie się z życiem żołnierza to otrzymamy obraz dowódcy, który raczej nie poprowadzi wojska do zwycięstwa.

Co do apodyktyczności, podobno z całego zastraszonego korpusu oficerskiego jedynie tragicznie zmarły d-ca 5 dywizji piechoty gen. Aleksander Waszkiewicz potrafił mieć odmienną od przełożonego opinię i wyrazić ją wprost.

Jednak obwinianie Świerczewskiego o całe zło kampanii łużyckiej 2 armii Wojska Polskiego byłoby znacznym uproszczeniem sprawy. Należy pamiętać, że „Walter” przez cały czas (poza jednym dniem 22.04) był w kontakcie z dowództwem frontu i stamtąd odbierał dyrektywy i wytyczne. Od dnia 26 kwietnia gdy sytuacja na froncie stała się niebezpieczna, praktyczne dowodzenie armią do czasu opanowania kryzysu przejął Koniew. I tak naprawdę za duży procent „nieszczęścia” polskiej armii pod Budziszynem odpowiada właśnie jeśli nie osobiście on to przynajmniej dowództwo 1 frontu ukraińskiego. Dlaczego?

Po pierwsze zaplanowanie działań tak dużego związku operacyjnego jakim była 2 armia WP bez właściwej osłony lewego skrzydła było oznaką jeśli nie błędu to przynajmniej zbyt dużego ryzyka. Pamiętajmy, że tylko niewielka część radzieckiej 52. Armii (7 korpus zmechanizowany i 254 dywizja piechoty) miała spełnić to zadanie, z którego oczywiście wywiązała się mizernie popadając w końcu okrążenie (Budziszyn, Weissenberg) i oczekując o zgrozo pomocy ze strony polskich jednostek, a nie na odwrót. Po drugie to dowództwo radzieckie dokonało niewłaściwej oceny sytuacji na lewym skrzydle całego frontu, w tym błędnie założyło, że niemiecki kontratak odciążający Berlin zostanie wyprowadzony spod Drezna, a nie Goerlitz.

Dalekie rozpoznanie strategiczne leżało oczywiście w gestii dowódcy frontu, który posiadał ku temu niezbędne środki w postaci lotnictwa rozpoznawczego. Nie wykrycie na czas koncentrujących się pod Zgorzelcem silnych jednostek pancernych wroga, a następnie zlekceważenie ich siły było błędem Koniewa, nie Świerczewskiego. Z drugiego punktu wynika nakazywana nieustannie przez radzieckie dowództwo brawurowa pogoń na Drezno i nadmierne rozciągnięcie wojsk bez należytego rozpoznania i zabezpieczenia terenu, w tym tyłów i lewego skrzydła. To prawda, że również Świerczewski skwapliwie popędzał polskie dywizje widząc w zdobyciu Drezna przysłowiową wisienkę na torcie operacji łużyckiej polskiej armii, ale to przecież o wiele bardziej doświadczone, kompetentne i lepiej poinformowane o sytuacji dowództwo frontu musiało zdawać sobie sprawę z ryzyka takich działań.

Kolejną ważną sprawę stanowi brak wsparcia lotniczego w chwili ofensywy wojsk polskich. 1 front ukraiński skwapliwie korzystał z pomocy 2 armii lotniczej ZSRR stacjonującej na lotniskach w Legnicy, Lubiniu, Szprotawie, Żarach, Żaganiu czy Osłej k/Bolesławca, jednak co dziwne głównie w obszarze działań radzieckich armii. Na kierunku ataku polskich jednostek praktycznie nie odnotowano (a przynajmniej nie wspominają o tym źródła) operacji lotnictwa szturmowego, nie mówiąc już o lotnictwie bombowym. Trudno odpowiedzieć na pytanie dlaczego tak było? Czy możliwe jest, że Świerczewski nie zwracał się do Koniewa o wsparcie z powietrza?

Na koniec trzeba jeszcze wspomnieć o słabym zaopatrzeniu w amunicję i materiały pędne, które często w drugiej kolejności dowództwo frontu przydzielało polskiej armii. Założenie Koniewa, że polskie jednostki dorównają tempem ataku idącym na północy głównym siłom uderzeniowym oskrzydlającym od południa Berlin i właściwie zabezpieczą ich lewą rubież przy braku zaopatrzenia w amunicję i paliwo było nieporozumieniem.

Za część popełnionych błędów należy również winić dowódców poszczególnych formacji. Śmierć d-cy 5 dywizji piechoty do jakiej doszło w wyniku okrążenia osamotnionego sztabu w sytuacji gdy pułki dywizji odsunęły się nadmiernie na zachód i północ nie była błędem dowódcy armii. Z kolei masakra 9 dywizji piechoty w dolinie śmierci to raczej efekt nieszczęśliwego przypadku, gdy plany operacyjne marszruty oddziału wpadły w ręce wroga. Na błędy kadry niższego szczebla nałożyły się złe wyszkolenie i nawyki np. podczas przeprowadzanych od czoła ataków na pozycje wroga zamiast stosowania manewru oskrzydlającego. No ale ta przyjęta z tradycji sowieckiej wojskowości taktyka natarcia nie dziwi w sytuacji, gdy z braku polskiej kadry dowódczej ok. 4.000 osób z korpusu oficerskiego armii stanowili Rosjanie !

Takie były realia 2 armii Wojska Polskiego i takie były główne przyczyny jej porażki na polach Łużyc. Jak zwykle polski żołnierz walczył dzielnie i niestety przegrał. Źle wyszkolony, wyposażony i dowodzony walcząc w imię wątpliwej już w tym czasie idei wolnej Polski, pod sowieckim dowództwem (dosłownie i w przenośni) zapłacił najwyższą cenę. Cenę życia i krwi przelanej niepotrzebnie.

Jarosław Ludowski

Bibliografia:

• Kazimierz Kaczmarek - Polacy na polach Łużyc; MON 1980

• Fora internetowe: dws.org.pl, historycy.org

Fotografie:

1. Rozbity czołg ciężki IS-2 z 1 korpusu pancernego w rejonie Kleinwelka http://waralbHYPERLINK "http://waralbum.ru/50662/"um.ru/50662/

2. Żołnierze 2 armii Wojska Polskiego w Łużycach, kwiecień 1945r. http://ww2-weapons.com/Pictures/Eastern-Front/POW-and-documents.htm

3. Oddziały dywizji H. Goering 10 km na północ od Goerlitz http://wyborcza.pl/alehistoria

4. Motocykliści 2 armii WP podczas walk w Łużycach http://www.polityka.pl/pomocnikhistoryczny/1616395,1,nieudany-atak-na-drezno.read

5. Cmentarz 2 armii Wojska Polskiego w Zgorzelcu http://groby.radaopwim.gov.pl/resize/18435/scale/800x600/

Autor:

mgr inż. Jarosław Ludowski jest lubańskim regionalistą i badaczem historii współczesnej Dolnego Śląska. Zawodowo pracuje na stanowisku Kierownika Działu Obsługi Odbiorców i Eksploatacji Sieci w PEC Lubań.